آنچه خواهید خواند
موسیقی قوالی در جنوب شرقی ایران؛ پیوند سنت و عرفان
پژوهش در زمینه موسیقی قوالی در جنوب شرقی ایران، ما را با جلوه‌ای منحصربه‌فرد از آیین‌های صوفیانه و مجالس معنوی روبه‌رو میکند. این سنت موسیقایی، تحت تأثیر فرهنگ‌های محلی، باورهای آیینی و شرایط اجتماعی منطقه شکل گرفته است.
همچنین، تغییرات تاریخی و تأثیر از آیین‌های همسایه در پاکستان و هندوستان، به غنای این هنر افزوده و مرزهای فرهنگی را درنوردیده است. در این مقاله، موسیقی قوالی جنوب شرق ایران را میشناسید و با آیین‌های صوفیانه، اشعار عرفانی و شیوه‌های اجرای گروهی آن آشنا میشوید.
شکل‌گیری قوالی
واژه «قوال» در اصل به معنای آوازه‌خوان، نغمه‌سرا و سخنگو به کار میرود و در اصطلاح به اجراکننده‌ای گفته میشود که در مراسم سماع، اشعاری عاشقانه یا عارفانه را به آواز میخواند. قوالی همچنین یک سبک موسیقایی است که در آن اشعار فارسی همراه با آهنگی معنوی خوانده میشود.
گفته شده قوالی از ریشه «قول» به معنای سخن یا کلام گرفته شده و در روایات تاریخی، به ویژه در برخی نوشته‌ها، آمده است که امیر خسرو دهلوی این سبک را از آمیزش موسیقی ایرانی با سبک‌های هند به وجود آورد. از دید برخی پژوهشگران، قوالی در فرهنگ ایران ریشه داشته و ایرانیان، شعر را اساساً به صورت سروده یا ترانه مطرح میکرده‌اند، از این رو واژه قوال برای اشاره به کسی که اشعار را با آواز میخواند، رواج یافته است.
جایگاه قوالی در آیین‌ها و محافل
در دوره‌های پیشین، برخی شیوه‌های نقالی آوازی یا داستان‌سرایی موزون را با قوالی یکی دانسته‌اند اما این دو هنر، اهداف و ساختار متفاوتی دارند. در نقالی‌های آوازی، روایتی بلند یا داستانی حماسی نقل میشود که گاه شب‌های متوالی طول میکشد، در حالی که قوالی عموماً روی سرودهای عرفانی یا مناجات متمرکز است و در آن ماجرای داستانی به صورت مستقیم مطرح نمیشود.
موضوع اصلی قوالی بیشتر حمد خداوند، ستایش پیامبر اسلام و مدح اولیاست. با اینکه در برخی نوشته‌های گذشته، قوال را در کنار مطرب، رقصنده یا خوانندگان دیگر قرار داده‌اند، بسیاری از متون آیینی، قوالی را هنری معنوی و عرفانی برمیشمارند و برای آن جایگاهی ویژه در مراسم سماع و صوفیانه قائل‌اند. همین امر سبب شد قوالی در بعضی ادوار با محدودیت‌ها و سختگیری‌هایی روبه‌رو شود، زیرا برخی حکومت‌ها میان اجرای عرفانی و تفریحی تفکیک قائل نبودند.
قوالی به مثابه موسیقی آیینی
در دوران گسترش تصوف و بنیان‌گذاری خانقاه‌ها، قوالی ارزش و اهمیتی دوچندان یافت و برگزاری جلسات هفتگی سماع، به عنوان یکی از شرایط اجرای آیین‌های صوفیه، رایج شد. بخشی از این رواج ناشی از نگاه مشایخ صوفیه به شعر و موسیقی بوده است.
در این محافل، قوال باید اشعار را به گونه‌ای بخواند که شنونده را به وجد و حال عرفانی برساند و آداب و قوانین خاصی برای رفتار شنونده در برابر قوال وضع شده است ازجمله آنکه در زمان خواندن او، نباید میان حضوران صحبت شود تا توجه کامل به کلام و آهنگ برقرار باشد.
تفاوت قوالان با راویان شعر
قوال در اصل از افراد خانقاه یا دعوت شده از بیرون بود که برای خواندن اشعار معنوی می‌آمد و بیشتر در فضای سماع حضور داشت. در مقابل، راویانی هم در گذشته بودند که شعر شاعران را درباری یا مدح‌گونه در مجالس رسمی میخواندند.
این راویان ممکن بود شعر را با آواز اجرا کنند اما موضوع و ساختار آن، لزوماً عرفانی یا آیینی نبود. در واقع، راوی به انتشار و رواج شعر شاعران کمک میکرد، درحالی‌که قوال اشعار را به قصد ایجاد حال و هوا یا خلسه عرفانی اجرا مینمود و معمولاً شعرهایی با مضمونی روحانی یا معنوی برمیگزید.
قوالی در سرزمین‌های پیرامونی
هنر قوالی در هند، پاکستان و افغانستان نیز مورد توجه بسیار بوده و حاکمان دوره‌های مختلف، از جمله در شبه‌قاره هند، مجالس قوالی باشکوهی برگزار میکردند. مراسم صوفیان چشتیه با صدای قوالانی همراه بود که اشعار عرفانی، اغلب به فارسی یا به زبان‌های محلی، میخواندند.
این جلسات گاه با سازهای کوبه‌ای مانند طبل یا دف، و سازهای ملودیک نظیر رباب همراه میشد. در مناطق کردنشین و نزد پیروان آیین‌هایی مانند یزیدیان، نیز افرادی با عنوان قوال به اجرای سرودهای دینی و عرفانی میپرداختند و معمولاً در مهم‌ترین مناسک عبادی نقش داشتند.
سیر قوالی در ایران معاصر
قوالی در مناطق جنوبی و جنوب شرقی ایران، به ویژه در استان هرمزگان و سیستان و بلوچستان، شیوه‌ای متأثر از سبک‌های قوالی پاکستان و گونه‌هایی از مولودی‌خوانی را شکل داده است. این شیوه معمولاً با اشعار گسترده‌تری همراه است و در آن هم از شعرهای بومی و هم از آثار شاعران شناخته شده ایرانی استفاده میشود.
در نقاط ترکمن‌نشین هم نوازندگانی چون اوزان‌ها و بخشی‌ها گهگاه به اجرای قوالی میپرداخته‌اند. در خراسان شمالی، شکل خاصی از موسیقی مقامی با حالتی مشابه قوالی و همراهی سازهای کوبه‌ای رواج دارد که در آن شماری نقال یا راوی، داستان‌سرایی میکنند و مخاطبان را در فضایی احساسی و وجدآور قرار میدهند.
قوالی و دنیای مدرن
برای شنیدن جزئیات عمیق و حال و هوای معنوی موسیقی قوالی، استفاده از هدفون باکیفیت میتواند تجربه شنیداری را به سطح بالاتری برساند. چراکه در مراسم قوالی، صداهای متعددی اعم از همخوانی گروهی، سازهای کوبه‌ای و تنالیته‌های ظریف آواز عرفانی حضور دارند.
هدفون مناسب مانند هدفون سونی مدل WH-CH720N، تمام این لایه‌های صوتی را به شکلی شفاف به گوش شما منتقل میکند و ریتم‌های تکرارشونده و اشعار عارفانه قوالی را با وضوح بیشتری خواهید شنید. این وضوح و تفکیک صدا، به شما اجازه میدهد در فضای روحانی قطعه غرق شوید و ابعاد جدیدی از ظرایف آهنگ را کشف کنید.
همچنین، کارکرد هدفون در محیط‌های شهری یا فضاهای شلوغ بسیار برجسته است زیرا موسیقی قوالی ماهیتی آیینی دارد و تمرکز بر ابیات عاشقانه یا تکرار ذکرها برای درک معنویت و رسیدن به حالتی خلوت درونی ضرورت دارد. اگر در میان هیاهوی روزمره امکان گوش سپردن به یک اجرای زنده را ندارید، هدفونی با عایق صوتی مناسب، کمک میکند تا بدون مزاحمت‌های بیرونی، در حریم شخصی خود به حال و هوای قوالی جنوب شرقی ایران نزدیک شوید و از تأثیر آرامش‌بخش و شورانگیز این موسیقی عارفانه بهره ببرید.
کلام آخر
قوالی، در معنی دقیق خود، هنری آیینی است که از ترکیب شعر، موسیقی و آواز پدید می‌آید و ریشه در باورهای عرفانی دارد. این هنر از گذشته در خانقاه‌ها و مجالس صوفیه مرسوم بوده و با سماع و تجربه وجد معنوی پیوندی عمیق دارد.
با این حال، در برخی متون تاریخی، واژه قوال یا قوالی در معنای عام‌تری به کار رفته و هریک از اجراهای موسیقایی یا آوازخوانی را دربر گرفته است، عاملی که گاه باعث شده مفهوم قوالی با مشاغل یا هنرهای دیگر درآمیزد و تشخیص جایگاه اصلی آن دشوار شود. با وجود این، هسته اصلی قوالی همچنان بر پای اجرای اشعار عارفانه و ایجاد فضای روحانی استوار است و در سرزمین‌های گوناگون، از هند و پاکستان گرفته تا مناطق جنوبی ایران، با جلوه‌های گوناگون دیده میشود.
موسیقی قوالی در جنوب شرقی ایران، تبلوری از فرهنگ، آیین و معنویت منطقه است که با همکاری صوفیان، هنرمندان محلی و تعامل با موسیقی شبه‌قاره هند شکل گرفته است. ساختار گروهی، اشعار عاشقانه و عرفانی و ریتم‌های تکرارشونده، فضایی را پدید می‌آورد که مخاطب را در حالت خلسه و شور معنوی قرار میدهد.
پاسخگوی سوالات شما هستیم
دیدگاهی وجود ندارد!