آنچه خواهید خواند
- خاستگاه سنج و دمام عزاداری جنوب
- جایگاه سنج و دمام در فرهنگ عزاداری
- پیشینه تاریخی سنج و دمام
- تشابه و تفاوت ریتم در عزاداری
- ساختار گروه سنج و دمام
- اجزای اصلی گروه سنج و دمام
- سنج در عزاداری جنوب
- دمام و روایت هزارساله
- دمام اشکون و ریتم‌شکنی
- غمبر؛ حلقه واسطه در دمام‌نوازی
- آیین اجرای سنج و دمام
- بوق و کاربرد نمادین آن
- ممنوعیت سنج و دمام در تاریخ
- جنبه‌های رقابتی در اجرای سنج و دمام
- نقش سنج و دمام در فرهنگ موسیقی بوشهر
- تفاوت‌های منطقه‌ای در اجرای سنج و دمام
- نگهداری سازها در قلندرخانه
- جایگاه اجتماعی نوازندگان
- نقش معنوی سنج و دمام
- کلام آخر
خاستگاه سنج و دمام عزاداری جنوب
در برخی نقاط جنوب کشور، نقش اصلی در ایجاد فضای سوزناک بر عهده سنج و دمام عزاداری است.
در آیینهای عزاداری جنوب ایران، استفاده از سازهای سنتی یکی از مهم‌ترین جلوه‌های فرهنگی به شمار میرود. هنگامی که صحبت از پخش صدای سوگواری در محافل عزاداری میشود، ممکن است ذهن ما به سراغ اسپیکر و تجهیزات صوتی مدرن برود. این سازهای سنتی، ریشه در تاریخ و باورهای محلی دارند و قرن‌هاست که با نوای خود، شور و شیدایی را در مراسم سوگواری جاری میکنند.
جایگاه سنج و دمام در فرهنگ عزاداری
اهمیت سنج و دمام صرفاً در ایجاد موسیقی نیست؛ بلکه پیامی آیینی و نمادی از همبستگی بین عزا‌داران است. این سازها نه تنها وظیفه ایجاد ریتم در دسته‌های عزاداری را بر عهده دارند، بلکه پیوندی عاطفی میان شرکت‌کنندگان در مراسم ایجاد میکنند. صدای کوبش این سازها، به ویژه هنگام راهپیمایی دسته‌های عزاداری یا تجمع در صحن امامزاده‌ها، نقش مهمی در ایجاد هماهنگی گروهی دارد.
همچنین این سازها دارای ریتم‌های خاصی هستند که با گذر سالیان، جنبه‌ای مقدس و معنوی یافته‌اند. به همین دلیل، خاستگاه سنج و دمام در عزاداری جنوب، ریشه در سنت‌ها و باورهای محلی دارد و بازتاب‌دهنده هویت فرهنگی و مذهبی مردم این مناطق است.
پیشینه تاریخی سنج و دمام
بر اساس مطالعات صورت‌گرفته، سنج و دمام بیشتر در استان‌های خوزستان، بوشهر و هرمزگان کاربرد دارند و بخشی از هویت موسیقایی این مناطق را شکل داده‌اند. بسیاری معتقدند ورود این سازها به منطقه، تحت تأثیر ارتباطات دریایی و تجاری با هند و آفریقا بوده است.
اگرچه در متون تاریخی مشخصاً به تاریخ دقیق ورود سنج اشاره نشده، اما دمام نیز پیشینه‌ای چند هزارساله دارد و در یافته‌های باستان‌شناسی میانرودان و مصر، طبل‌هایی مشابه دمام کشف شده است. شباهت الگوی طناب‌پیچی دمام به الگوهای آفریقایی و هندی، گواهی بر این تعامل فرهنگی میباشد.
تشابه و تفاوت ریتم در عزاداری
ریتم‌های کوبه‌ای در جنوب ایران، بخشی از لحن و حال و هوای هیئت‌های عزاداری را تعیین میکنند. سنج و دمام، الگوهای ضربی متنوعی دارند. الگوهای ساده و پایه، اغلب توسط دمام‌های عادی نواخته میشود و دمام‌های ویژه مانند «اشکون» و «غمبر» با اجرای ضرب‌های متنوع، ریتم را شکسته و فضا را پرشورتر میکنند.
- نقش اشکون: این دمام کوچک‌تر بوده و برای بداهه‌نوازی به کار میرود. اشکون‌زن با ایجاد ضدضرب‌ها و پاساژهای خاص، حس متفاوتی به قطعه کوبه‌ای میبخشد.
- نقش غمبر: دمامی است که گاه از نظر اندازه با دمام عادی متفاوت است و میان پایه ریتم (دمام‌های عادی) و اشکون تعادل ایجاد میکند. غمبرزن معمولاً ریتمی کمی پیچیده‌تر از دمام‌های عادی میزند ولی به اندازه اشکون خلاق نیست.
ساختار گروه سنج و دمام
یک گروه سنج و دمام که گاه «بُر دمام» نیز نامیده میشود، متشکل از:
- تعدادی دمام (7، 9، یا 11 دمام)
- مجموعه‌ای سنج (اغلب 8 سنج)
- یک عدد بوق
این چینش نشان میدهد که تعداد دمام‌ها فرد است؛ زیرا تنها یک دمام «اشکون» در گروه حضور دارد. دمام‌های دیگر نیز شامل دمام‌های عادی و دمام‌های غمبر میشوند. سنج‌ها و دمام‌ها معمولاً در دو سر دسته چیده میشوند و بوق آزادانه حرکت میکند یا گاه از بقیه دور میشود.
بوق به دلیل صدای بلند و کششی‌اش، آغازگر مراسم سنج و دمام شمرده میشود و همچنین خاتمه را اعلام میکند. ریتم آغاز به صورت ملایم شروع میشود و به تدریج پرحرارت‌تر و تندتر میگردد؛ اشکون‌زن نیز همگام با هیجان جمعیت و ریتم گروه، بداهه‌نوازی بیشتری میکند.
اجزای اصلی گروه سنج و دمام
1. بوق
- سازی بادی با صدای بسیار بلند
- ریشهٔ تاریخی در آفریقا؛ برخی به ورود از هند اشاره میکنند
- معمولاً از شاخ گوزن آفریقایی تهیه میشده
- دارای تاج و زینت‌هایی از جنس فلز (گاه نقره)
2. سنج
- ساز زنگ‌وار متشکل از دو صفحهٔ فلزی
- جنس آلیاژ ترکیبی از هفت فلز (هفت جوش)
- معمولاً با قطر 20 تا 40 سانتی‌متر
- نقش ایجاد ضرب‌های سرضرب و گاه خرد کردن ریتم
3. دمام
- یک طبل دوطرفه از جنس چوب، فلز یا ترکه، با طناب‌پیچی منحصربه‌فرد
- نواختن یک سمت با دست و سمت دیگر با چوب نخل
- دمام‌های عادی (پایه ریتم)، غمبر (واسط ریتم)، اشکون (بداهه‌نواز)
سنج در عزاداری جنوب
سنج در شکل رایج خود، دو صفحهٔ مدور فلزی است که در مرکز هر کدام حلقه‌ای چرمی دارد. نوازنده صفحات را به هم میکوبد تا صدایی زنگدار ایجاد شود. نقش سنج، همراهی مداوم دمام است و معمولاً ضرب‌ها را تقسیم میکند یا سرضرب را نگه میدارد. البته گاه برخی نوازندگان سنج با اجرای ریزه‌کاری‌های شلاقی، هیجان گروه را افزایش میدهند.
آلیاژی که سنج از آن ساخته میشود، اهمیت زیادی در طنین و رنگ صدای نهایی دارد. بعضی اسناد تاریخی بیان میکنند که سنج‌های جنوب ایران، ابتدا از شهر پونای هند وارد میشدند. لبه سنج را گاه برای زیبایی یا تأثیر در صدا اندکی قوس میدهند.
دمام و روایت هزارساله
دمام طبق شواهد باستان‌شناسی، از سازهای بسیار قدیمی بوده و پیشینه‌اش به تمدن‌های کهن میانرودان میرسد. شباهت روش طناب‌بندی در دمام با برخی طبل‌های آفریقایی و هندی، فرضیه تأثیرات فرهنگی را تقویت میکند. در مناسک عزاداری جنوب، دمام‌ها به سه دسته تقسیم میشوند:
- دمام‌های عادی: چهار عدد در بیشتر گروه‌ها
- دمام غمبر: دو عدد برای تکمیل ریتم پایه
- دمام اشکون: یک عدد جهت بداهه‌نوازی و ضرب‌های ضدضرب
از نظر تاریخی، استفاده از دمام فقط در سوگواری‌ها نبوده است؛ بلکه در مراسم موسیقی‌درمانی (مثل اهل هوا) و دم دم سحری ماه رمضان هم کاربرد داشته است. با گذر زمان، نقش دمام در آیین محرم پررنگ‌تر از قبل شد تا جایی که امروزه سنج و دمام تبدیل به نماد اصلی عزاداری در بوشهر، برازجان، بندر ریگ و بندر گناوه گردیده است.
دمام اشکون و ریتم‌شکنی
دمام اشکون اندازه‌ای کوچک‌تر دارد (قطر حدود 30 تا 34 سانتی‌متر). وظیفهٔ اصلی آن، بداهه‌نوازی و شکستن ریتم است. نوازنده با دست چپ خود پوست یکی از طرف‌ها را مینوازد و با دست راست یک تکه چوب به طرف دیگر میکوبد. الگوهای خاصی موسوم به «ضدضرب» در اشکون وجود دارد که ریتم یکنواخت دمام‌های عادی و غمبر را میشکند و حس تنوع و هیجان می‌آفریند.
نوازنده ماهر اشکون، عموماً به دست غمبرزن توجه میکند تا با ریتم او هماهنگ شده و در لحظات حساس، ضدضرب‌های متناسب را وارد کند. همین موضوع سبب میشود جلسات عزاداری از نظر موسیقایی برای مردم جذاب‌تر شود و فضایی حماسی را القا کند.
غمبر؛ حلقه واسطه در دمام‌نوازی
دمام غمبر نقشی میان دمام عادی و اشکون ایفا میکند. گاه اندازه‌اش شبیه دمام عادی است و گاه اندکی بزرگ‌تر. ریتم غمبر پیچیده‌تر از دمام عادی بوده و میتواند نسبت به اشکون ملایم‌تر باشد. بعضی نوازندگان محلی، نام دیگر غمبر را «همبار» میدانند که به معنای «ملایم» یا «هموار» است.
غمبر زن بر ضرب‌هایی تأکید میکند که پایه‌های ریتم گروه را میسازد و اشکون زن بر اساس همان چهارچوب، بداهه‌نوازی میکند. در حقیقت، این دمام پلی است بین ملایمت و هیجان در یک گروه سنج و دمام.
آیین اجرای سنج و دمام
در بسیاری از محله‌های قدیمی بوشهر، از جمله بهبهانی، شنبدی، کوتی و دهدشتی، اجرای سنج و دمام رسمی دیرینه بوده است. شب‌های خاص محرم و صفر، صحنه این اجراها است. گاهی برای رقابت یا نمایاندن مهارت نوازندگان، گروه‌ها تا یک ساعت مداوم میکوبند.
بوق‌زن آغازگر است و صدای او از فواصل دور شنیده میشود. در ادامه دمام‌ها و سنج‌ها به تدریج اوج میگیرند تا فضایی حزن‌انگیز را ایجاد کند. هنگام حرکت دسته در خیابان، الگوی دمام کمی تغییر میکند؛ اما وقتی دسته می‌ایستد یا وارد حسینیه میشود، اشکون‌زن گاه «سه چوب» را با سرعت بیشتری مینوازد.
بوق و کاربرد نمادین آن
بوق سازی بادی است که از شاخ گوزن آفریقایی یا بزکوهی ساخته میشده و صدایی فوق‌العاده رسا دارد. بسیاری از اهالی بوشهر معتقدند بوق‌های قدیمی از هند وارد شده‌اند. در برخی محلات نیز بوق‌های تزیین‌شده با نقره وجود دارد. بوق همیشه در کنار دمام و سنج حضور دارد، اما نقش آن به شکل مقطعی است؛ یعنی گاه از گروه دور میشود و صدایی بلند را از فاصلهٔ بیشتر به گوش میرساند.
نوازنده بوق میتواند تنها با تغییر فشار هوا و فرم لب‌ها، دو یا سه نت محدود ایجاد کند. با این حال، همین چند نت ساده، بُعدی متفاوت به فضای کوبه‌ای مراسم اضافه میکند.
ممنوعیت سنج و دمام در تاریخ
روایات تاریخی نشان میدهد که در زمان رضا شاه، اجرای سنج و دمام ممنوع شد و هیئت‌ها اجازه نداشتند با چنین سازهایی در خیابان ظاهر شوند. مدتی بعد، این ممنوعیت برداشته شد و نوازندگان دوباره توانستند به اجرای مراسم خود بپردازند. همین ممنوعیت موقت باعث شد برخی نوازندگان نامدار محلی با چالش‌هایی روبه‌رو شوند و گاه هنری که از پیشینیان خود آموخته بودند، در انزوا قرار گیرد.
جنبه‌های رقابتی در اجرای سنج و دمام
در برخی محلات، گروه‌های مختلف برای نشان دادن مهارت خویش و ایجاد هیجانی بیشتر، در روزهای خاصی از محرم یا صفر به اجرای سنج و دمام میپردازند. این رقابت دوستانه سبب شده نوازندگان اشکون و غمبر با خلاقیت بالاتری حاضر شوند و تنوع ریتمی بیشتری پدید آورند.
گاه دیده میشود که جمعیت با شنیدن صدای سنج و دمام محلهٔ رقیب، سرشار از شور میشوند. این حس رقابت حتی سبب شده تکنیک‌های جدید و سبک‌های ابتکاری در نواختن دمام شکل گیرد.
نقش سنج و دمام در فرهنگ موسیقی بوشهر
اگرچه امروزه بیشتر برای سوگواری اهل بیت از سنج و دمام استفاده میشود، اما در گذشته دامنه کاربرد آنها گسترده‌تر بوده و در مراسم آیینی دیگر نیز نواخته میشدند. برخی از این آیین‌ها عبارتند از:
- موسیقی‌درمانی (اهل هوا): برای دورکردن ارواح ناخوشایند یا درمان بیماری‌های روحی
- دم دم سحری: بیدار کردن مردم هنگام سحر در ماه رمضان
- کارهای دریایی: همراهی ملوانان یا بندرنشینان
تفاوت‌های منطقه‌ای در اجرای سنج و دمام
هر شهر یا محلهٔ جنوب، ممکن است ورژن‌ای کمی متفاوت از سنج و دمام داشته باشد. مثلاً در بوشهر، تعداد سنج و دمام ممکن است کمی تغییر کند؛ درحالی که در هرمزگان یا خوزستان، شکل دیگری رواج دارد. همچنین ریتم‌ها، سرعت اجرایی و نوع لباس هیئت‌ها از منطقه‌ای به منطقه دیگر متفاوت است. اما در تمامی اینها، اصل مشترک ایجاد فضای معنوی در مراسم عزاداری است.
نگهداری سازها در قلندرخانه
در برخی مناطق، سازهای سنج و دمام و بوق را پس از پایان ماه صفر در اتاقی به نام قلندرخانه یا بخشی از مسجد، آویزان میکنند. این کار سبب میشود پوست دمام از گزند حشرات و رطوبت در امان بماند. بعضی اوقات پیش از اجرای مجدد، باید طناب‌ها و پوست دمام را بررسی کند که آسیبی ندیده باشد.
جایگاه اجتماعی نوازندگان
نوازندگان سنج و دمام، به خصوص دمام اشکون و بوق، در جامعه محلی جایگاه ویژه‌ای دارند. آنها اغلب مهارت خود را از استادان و پیشکسوتان محله آموخته‌اند و گاه سال‌ها تجربه اندوخته‌اند تا به مرحله استادی برسند. بعضی نوازندگان قدیمی مانند عامبومون، گرگ علی خسروی، یا ماشاالله فرجی به دلیل سبک منحصربه‌فرد و خلاقیتشان هنوز در یاد مردم زنده‌اند.
در آیینهای محله‌ای، ممکن است سیاه‌پوستان یا اقوام دیگر نیز بخشی از گروه نوازندگان باشید. این تنوع نشان میدهد که سنج و دمام در طول تاریخ به عامل وحدت‌بخش بین اقشار مختلف تبدیل شده است.
نقش معنوی سنج و دمام
بدون شک خاستگاه سنج و دمام در عزاداری جنوب بیش از آنکه موسیقایی باشد، رنگ و بوی ایمانی دارد. صدای پرطنین دمام همراه با سنج و تک‌نوازی‌های بوق، فضایی سوزناک و عرفانی ایجاد میکند.
از طرفی ضرب موسیقی سنج و دمام مانند ضرب موسیقی قلب جمعیت عمل میکند و ریتمی واحد برای تپش احساسی آنها فراهم می‌آورد. هر ضربه تلنگری است بر وجدان و احساس، هر نوا نشانی از ادامه راهی که از گذشته تا به امروز در قلب این مردم میتپد.
کلام آخر
در بررسی خاستگاه سنج و دمام در عزاداری جنوب، ردپای تعاملات فرهنگی با هند و آفریقا به وضوح دیده میشود.
این دو ساز که هر کدام تاریخ و ساختار خاص خود را دارند، در کنار هم نوایی پرشور برای آیینهای سوگ جنوبی می‌آفرینند. ریشه در باورها و اعتقادات، اتصال به فرهنگ دیرین و حس جمعی مردم سبب شده است که این سنت سالیان متمادی حفظ شود و همچنان جایگاه خود را در مجالس عزا حفظ کند.
سنج و دمام نه تنها ابزاری برای موسیقی آیینی‌اند، بلکه آیینهای از همدلی، تاریخ و هویت مردم جنوب هستند. در مراسم محرم و صفر، آوای پرطنین این سازها با شور و هیجان همراه میشود و مردم را به دنیایی دیگر از ارادت و سوگ میبرد. بنابراین هر بار که دمام و سنج به صدا درمی‌آید، گویی تاریخ و فرهنگ این نواحی از نو جان میگیرد و نسل‌های جوان نیز پیام گذشتگان را با روح و دل خود درک میکنند.
پاسخگوی سوالات شما هستیم
دیدگاهی وجود ندارد!