تاثیر فردوسی در موسیقی

موسیقی در شاهنامه به مناسبت بزرگداشت 25 اردیبهشت

اگر شاهنامه فردوسی را ورق زده باشید، حتما به یاد می‌آورید که آغاز این کتاب بزرگ ویژه دوران اساطیری است و داستان‌هایی که در آن آمده‌اند، داستان‌هایی هستند که در قلمرو اسطوره روایت میشوند: داستان کیومرث، داستان جمشید، داستان ضحاک و فریدون …

شاهنامه فردوسی، که بی‌شک گنجینه‌ای از دانش و هنر ایرانی است، به ما بیش از داستان‌های حماسی، میراث فرهنگی و هنری عمیقی ارائه میدهد. در این میان، موسیقی به عنوان یکی از این میراث هنری، نقش پررنگی در شاهنامه ایفا میکند. فردوسی موسیقی را به گونه‌ای در داستان‌های خود نقش داده که تنها نقش زینتی نداشته، بلکه عمیقاً با مضامین و شخصیت‌های داستان درهم تنیده است.

موسیقی در شاهنامه، به عنوان یک عنصر سرگرم کننده و یک ابزار قدرتمند برای انتقال احساسات و عواطف در اثر فردوسی به کار رفته است. این حضور موسیقی، شاهنامه را به یک اثر هنری زنده و تأثیرگذار تبدیل میکند که مخاطب را به دوران‌های دور و اساطیر باستانی میبرد. فردوسی با استفاده از المان‌های موسیقایی مختلف، توانسته است تصویری شاعرانه و در عین حال دقیق از جنگ‌ها، جشن‌ها، و مراسم مذهبی آن دوران را ارائه دهد.

شاهنامه به خوانندگان اجازه میدهد تا نه تنها شاهد روایات تاریخی باشند، بلکه از طریق موسیقی، احساسات و شور و هیجان آن لحظات را نیز تجربه کنند. این امر به ویژه در بخش‌هایی که رستم، قهرمان داستان، در مقابل دشمنان ایستادگی میکند یا در زمان‌هایی که سیمرغ، نماد اسطوره‌ای و دانایی، ظاهر میشود، بیشتر به چشم میخورد.

به طور خاص، فردوسی توانسته است با استفاده از موسیقی در شاهنامه، جایگاه ویژه‌ای برای این هنر در فرهنگ و تاریخ ایران باستان ایجاد کند. او با نوشتن اشعاری که در آنها به کارگیری ابزارهای موسیقی مثل بربط، چنگ، و دف به وفور دیده میشود، توانسته است تصویری کامل از میراث فرهنگی و هنری ایران را به نمایش بگذارد.

این درک عمیق فردوسی از قدرت موسیقی در شاهنامه نشان‌دهنده بینش وی به عنوان یک شاعر است که نه تنها به داستان‌پردازی میپردازد، بلکه به طور مؤثری از هنر موسیقی برای تقویت بیان خود استفاده میکند. این استفاده هنرمندانه از موسیقی به عنوان بخشی از ساختار روایی شاهنامه به آن اجازه میدهد که به یکی از ماندگارترین آثار ادبی در تاریخ ادبیات جهان تبدیل شود.

موسیقی در شاهنامه به عنوان یک عنصر زینتی و حیاتی که بر هر جنبه‌ای از داستان تأثیر میگذارد، اهمیت دارد. این تعامل بین متن و موسیقی، شاهنامه را به یک اثر ادبی چند بعدی تبدیل میکند که قدرت بیان و تأثیرگذاری آن را به مراتب افزایش میدهد.

موسیقی در شاهنامه، به عنوان یک عنصر هنری و بخشی از بنیاد فرهنگی و اجتماعی دوران فردوسی مطرح میشود. تقسیم‌بندی موسیقی به دو شاخه اصلی «موسیقی بزم» و «موسیقی رزم»، هر کدام با ویژگی‌های منحصر به فرد و سازهای خاص خود، نمایانگر دو جنبه متفاوت از زندگی و تجربیات انسانی است. موسیقی بزم که در محافل شاد و اجتماعات غیر رزمی استفاده میشود، نمادی از شادی، آرامش و لذت بردن از زندگی است. سازهایی مانند رباب، بربط، چنگ و رود نه تنها برای سرگرمی، بلکه برای بیان احساسات عمیق و ایجاد ارتباط بین افراد به کار میروند.

در مقابل، موسیقی رزم که در میدان‌های نبرد و در زمان‌های تنش و درگیری به کار گرفته میشود، با سازهایی چون جرس، شیپور، سنج و کوس همراه است. این سازها نه تنها برای تحریک روحیه جنگجویان، بلکه برای هماهنگ‌سازی حرکات و ایجاد حس همبستگی و یکپارچگی در بین سربازان استفاده میشوند.

استفاده از موسیقی در شاهنامه بیانگر تأثیر آن بر روح و روان شنونده است و فردوسی با درک این موضوع، از موسیقی به عنوان ابزاری برای تقویت تأثیر شعر و داستان خود بهره میبرد. اشعار او با اشاره به موسیقی، حالات و احساسات شخصیت‌ها را تقویت میکنند و به خواننده کمک میکنند تا درک عمیق‌تری از زمینه‌های احساسی و رویدادهای روایت شده داشته باشد.

فردوسی به زیبایی توانسته است موسیقی را در بخش‌های مختلف شاهنامه به کار گیرد. به عنوان مثال، در داستان‌هایی مانند نبرد رستم و سهراب، موسیقی رزمی همراه با صدای کوس و شیپور، فضای نبرد را با شکوه‌تر و تأثیرگذارتر میسازد. در حالی که در داستان‌هایی مانند مهمانی کاووس، موسیقی بزمی به خلق فضایی شاد و مفرح کمک میکند.

موسیقی در شاهنامه نه تنها به عنوان عنصری فضاساز عمل میکند، بلکه به پرداخت عمیق‌تر شخصیت‌ها و بیان درونیات آنها کمک شایانی میکند. از طریق موسیقی، شخصیت‌ها دارای بعد احساسی بیشتری میشوند و درک مخاطب از موقعیت‌ها و تعارض‌های درونی آنها عمیق‌تر میگردد.

فردوسی در شاهنامه نه تنها با دقت و تخصص به شرح داستان‌ها و حماسه‌های ایران باستان پرداخته، بلکه توانایی و آگاهی گسترده‌ای از موسیقی و سازهای دوران خود نیز به نمایش گذاشته است. وی از انواع سازها و اصطلاحات موسیقایی به شیوه‌ای استفاده کرده که نشان دهنده شناخت عمیق او از این هنر است. اشعار فردوسی در شاهنامه بیانگر نقش مهم موسیقی در مراسم مختلف از جشن‌ها گرفته تا سوگواری‌ها و نبردها است. او به خوبی میدانسته که کدام ساز در کدام مراسم به کار میرود، که این خود بیانگر دانش و فهم او از موسیقی و نقش آن در فرهنگ و تمدن ایران باستان است.

برای مثال، استفاده از آواز و سازهایی چون بربت و چنگ در اشعار فردوسی، علاوه بر ایجاد جوی حماسی و عاطفی، به تصویر کشیدن صحنه‌هایی باشکوه و عمیق را ممکن ساخته است. این ابیات و استفاده‌های موسیقایی در شاهنامه نه تنها شاعران و نویسندگان بعدی را تحت تاثیر قرار داده، بلکه بر روی آهنگسازان و موسیقیدانان نیز تاثیر گذاشته و الهام‌بخش آثار بسیاری در ادوار مختلف شده است. این دانش و استفاده هوشمندانه از موسیقی، فردوسی را به یکی از جامع‌ترین و دانا‌ترین شاعران در زمینه ترکیب شعر و موسیقی تبدیل کرده است.

فردوسی در شاهنامه بزرگ، شهریاران باستانی را سازندگان سازهایی میداند که تمام بخش نخست را به خود اختصاص داده‌اند. مثلا ساخت طبل بزرگ را به هوشنگ نسبت میدهد و جمشید را علاقمند سرنا یا سورنا معرفی میکند. این شاعر بزرگ کشف و ساخت نای سفید را نیز به منوچهر و افراسیاب نسبت میدهد.

علاوه بر شواهد و مستنداتی که به صورت مکتوب در ادبیات ما ثبت و نگهداری میشوند، نقش‌ها و نگاره‌هایی که بر سنگ‌ها حک شده‌اند، به ما نشان میدهند که موسیقی در ایران باستان جایگاه ویژه‌ای داشته است. یکی از نمونه‌های معروف این نگاره‌ها همان مهر استوانه‌ای چغامیش دزفول و مربوط به چهار هزار سال قبل از میلاد است.

در شاهنامه فردوسی، آواز به کاربردهای مختلف و معانی متعددی اشاره دارد، که هرکدام بر غنای بیان و تنوع استفاده لغات در این اثر حماسی تأکید میکند. آواز در شاهنامه نه تنها به معنای خواندن و آوازخوانی است، بلکه به عنوان بیانی از حالات درونی، هیجانات و حتی صداهایی که در محیط به گوش میرسند، به کار رفته است. این تنوع در استفاده از آواز نشان‌دهنده دقت نظر فردوسی در انتخاب کلمات و توانایی وی در به تصویر کشیدن صحنه‌های مختلف با استفاده از صدا و موسیقی است.

1. به چنگ اندرون خنجر آبگون / دهن پر ز آواز و دل پر ز خون: این بیت به تصویر کشیدن تضاد بین ظاهر و باطن است. اینجا “چنگ” که معمولاً نمادی از شادی است، با “خنجر آبگون” و “دل پر ز خون” در تضاد قرار دارد، نشان دهنده درونی پر از درد و غم است، در حالی که بیرونی ظاهراً با آواز و شادی همراه است.
2. به آواز ایشان شهنشاه جام / ز باده تهی کرد و شد شاد کام: این بیت نشان دهنده تأثیر آواز در برانگیختن شادی و نشاط است. آواز خواندن در اینجا باعث شده که شهنشاه جام شراب خود را خالی کند و به حالتی از شادکامی برسد، که بیانگر قدرت آواز و موسیقی در افزایش روحیه و ایجاد فضای مثبت است.
3. بخندید و آنگه فغان برکشید / طلایه چو آواز رستم شنید: این بیت نمونه‌ای از قدرت و تأثیر آواز رستم، قهرمان ملی ایران، است. صدای قدرتمند رستم که مانند آواز در فضا پیچیده، باعث شده است که طلایه ابتدا بخندد و سپس فغان بکشد. این نشان دهنده تأثیر عمیق و فوری آواز رستم بر احساسات اطرافیان است، که هم تحسین‌برانگیز است و هم تأثیرگذار.

بربت، که به عنوان یکی از قدیمی‌ترین سازهای زهی مشرق زمین شناخته میشود، نقش مهمی در موسیقی سنتی ایران و حتی فراتر از آن داشته است. ساختار این ساز با کاسه‌ای بزرگ و دسته‌ای کوتاه به آن امکان میدهد که صدایی عمیق و نافذ تولید کند که برای بیان احساسات حزن‌انگیز و عمیق مناسب است.

در شاهنامه فردوسی، بربت اغلب در موقعیت‌هایی به کار میرود که نیاز به بیان حزن و اندوه یا آرامش بخشیدن به دل‌های آشوب‌زده است. این ساز به خاطر توانایی‌اش در انتقال حس غم و شور، به عنوان نمادی از عمق احساسی و تأثیرگذاری در شعر و موسیقی شناخته شده است.

مثال‌هایی از شاهنامه که در آن از بربت استفاده شده، نشان‌دهنده این است که فردوسی با دقت و هنرمندی به کاربرد این ساز در شعر خود پرداخته است:

1. چو من دست کردم به بربت دراز / سرشکش ز دیده برون راند راز: در این بیت، استفاده از بربت به عنوان وسیله‌ای برای بیان احساسات پنهان و شخصی است که نوازنده از طریق نواختن بربت، احساسات درونی خود را بروز میدهد.
2. چو نومید برگشت از آن بارگاه / ابا بربت آمد سوی باغ شاه: اینجا، بربت به عنوان همراهی برای لحظات نومیدی و تأمل به کار رفته است، که نشان دهنده قابلیت این ساز برای همراهی با حالات روحی مختلف است.
3. که برگیر بربت نوایی بزن / فغانی درافکن ابر جان من: بربت در این بیت وسیله‌ای است برای ابراز غم و اندوه، که نوازنده با آن دعوت به بیان فغان و فریاد از عمق جان میکند.

چنگ در فرهنگ و ادبیات ایرانی نمادی از موسیقی و هنر است و در شاهنامه فردوسی به عنوان سازی مهم برای مجالس شادی و جشن‌ها به کار میرود. استفاده از چنگ در شاهنامه نشان‌دهنده اهمیت آن در فرهنگ ایران باستان و به خصوص در دوران ساسانیان است، جایی که این ساز در مراسم رسمی و شکارهای سلطنتی نیز استفاده میشد.

در ادبیات فارسی، چنگ اغلب با جشن‌ها و بزم‌ها همراه است و به عنوان نمادی از نشاط و شادمانی تلقی میشود. بیان شاعرانه فردوسی در استفاده از این ساز در موقعیت‌های مختلف نشان‌دهنده تأثیر آن در برانگیختن احساسات و همچنین جنبه‌های اجتماعی استفاده از موسیقی در زمان‌های گذشته است.

1. سراینده این غزل ساز کرد / دف و چنگ و نی را هم آواز کرد: در این بیت، چنگ همراه با دیگر سازها برای ایجاد هارمونی و زیبایی موسیقایی استفاده میشود. این نمایش دهنده نقش چنگ در ایجاد فضایی موزون و هماهنگ است.
2. از او شاد شد جان افراسیاب / می روشن آورد و چنگ رباب: چنگ در این مثال، بخشی از مجلس شادی است که نواخته شدن آن موجب شادی و نشاط افراسیاب، شخصیت معروف شاهنامه، میشود. این نشان‌دهنده قدرت موسیقی است در برانگیختن احساسات.
3. زن چنگ زن، چنگ در برگرفت / نخستین خروش مغان برگرفت: در این بیت، نواختن چنگ در مراسمی روحانی یا مذهبی است و نشان‌دهنده نقش مهم چنگ در برانگیختن حس معنوی و ایجاد جوی معنوی است.

نتیجه‌گیری

در پایان میتوان گفت که موسیقی در شاهنامه فردوسی نه تنها به عنوان یک عنصر زینتی، بلکه به عنوان یکی از ارکان اصلی در ایجاد فضای احساسی و داستانی عمل میکند. موسیقی، با تمامی ابعاد و گونه‌های مختلفش، به زیبایی با متن درهم تنیده و بخشی جدانشدنی از ساختار روایی شاهنامه را تشکیل میدهد. این هم‌آمیزی هنری به تقویت جنبه‌های حماسی و به عمق‌بخشی به شخصیت‌ها و تحریک احساسات خواننده کمک شایانی میکند.

استفاده از موسیقی در شاهنامه، به خصوص در صحنه‌های کلیدی مانند نبردها و جشن‌ها، فرصتی را فراهم می‌آورد تا خواننده نه تنها داستان را درک کند بلکه احساس و هیجان حاضر در آن لحظات را نیز به طور کامل تجربه کند. این تأثیرگذاری عمیق، شاهنامه را از یک اثر صرفاً ادبی به یک تجربه هنری تمام‌عیار تبدیل میکند که میتواند بر هر شنونده‌ای اثر بگذارد.

به طور کلی، موسیقی در شاهنامه بیانگر توانایی فردوسی در به‌کارگیری تمامی جوانب هنری است تا اثری فرازمانی خلق کند که همچنان پس از گذشت قرون متمادی، قادر است احساسات و تخیلات خوانندگان را در هر زمان و مکانی برانگیزاند. این یکی از دلایل اصلی است که چرا شاهنامه، همچنان به عنوان یک شاهکار حماسی و هنری، در میان آثار ادبی جهان میدرخشد. بی‌تردید، درک و تحلیل موسیقی در شاهنامه میتواند به درک عمیق‌تری از این اثر بی‌نظیر و غنی فرهنگی بینجامد.