بربط؛ قدمت و راز صدایش

بربط؛ راز صدای گرم و تاریخ چند‌هزار ساله آن

در این مقاله به تاریخچه ساز بربط، قدمت و راز صدایش میپردازیم. این ساز یکی از سازهای باستانی و ارزشمند در موسیقی خاورمیانه به‌ شمار می‌آید. این ساز که در غرب با نام عود نیز شناخته میشود، در طول تاریخ بارها دستخوش تغییر و تحول شده است.

بربط با ظاهر منحصر به‌ فرد و صدای گرم و عمیق، جایگاه مهمی در موسیقی سنتی و کلاسیک بسیاری از فرهنگ‌ها دارد. قدمت این ساز به اندازه‌ای است که ردپای آن را میتوان در تمدن‌های کهن سرزمین‌های شرقی و شمال آفریقا جستجو کرد.

بربط؛ قدمت و راز صدایش

تاریخچه بربط

بربط ساز زهی-زخمه‌ای است و اطلاعات دقیقی از تاریخچه و محل پیدایش آن در دست نیست. با این‌ حال، اسناد تاریخی و باستان‌شناسی نشان میدهد این ساز از گذشته‌های دور در سرزمین‌های میان‌رودان، مصر باستان و ایران رواج داشته است. برخی معتقدند که بربط اولین‌ بار در تمدن‌های سومری و اکدی دیده شده و بعدها در دوران هخامنشی و ساسانی توسعه بیشتری یافته است.

نکته قابل‌ توجه اینکه این ساز با گذر زمان و تاثیرپذیری از فرهنگ‌های مختلف، تغییرات ساختاری فراوانی را تجربه کرده است. در مصر باستان، شکلی ساده‌تر داشت و تعداد کمتری از سیم‌ها به آن نصب میشد. اما به‌ تدریج، این ساز در دربارهای ایرانی و مراکشی تکامل پیدا کرد و بدنه آن بزرگ‌تر شد. در نهایت، در دورانی که هنر اسلامی در اوج شکوفایی بود، بربط با نام عود در سرزمین‌های عربی به کمال رسید.

واژه «بربط» به اعتقاد بسیاری از پژوهشگران، از زبان پهلوی یا فارسی میانه ریشه میگیرد. ظاهراً پیشوند «بر» و پسوند «بط» در ترکیب با هم، به معنای «سینه مرغابی» اشاره داشته است. این نام‌گذاری نیز بی‌ارتباط با شکل خاص بدنه ساز نیست. بدنه آن گرد و بزرگ است و به سینه پهن یک پرنده شباهت دارد.

البته در زبان‌های مختلف، نام‌های متفاوتی بر این ساز گذاشته شده است؛ برای مثال، «عود» در زبان عربی رایج است. با این‌ حال، در زبان فارسی و فرهنگ ایرانی، نام بربط همچنان نگهداری شده و در دوران معاصر هم نوازندگان زیادی این واژه را ترجیح میدهند.

بربط؛ قدمت و راز صدایش

اجزای اصلی ساز

برخی از محققّان با استفاده از الموسیقی الکبیر فارابی مهمترین اجزای عود را بدین شرح نوشته‌اند:

  • ملاوی (گوشیهای ساز)
  • بیت الملاوی (جایگاه گوشیهای ساز)
  • اَنْف (خرک فوقانی ساز که تارها از روی آن میگذرند و به گوشیها بسته میشوند، شیطانک)
  • عُنُق (دسته که قسمت انتهایی آن به پشت خم میشود)
  • صُندوق (محفظه صوتی یا کاسه طنینی ساز)
  • اوتار (رشته‌ها یا تارهای ساز)
  • سَطح (پوشش چوبی روی کاسه صوتی)
  • شمسیّه (بخش مشبّکِ روی پوشش کاسه صوتی)
  • رَقْمه (پوسته اندکی که روی پوشش کاسه صوتی نزدیک خرکِساز چسبانده میشود تا مضراب به پوشش صدمه نزند)
  • مُشط (خرک و سیم گیر تحتانی ساز).

مضراب ابتدا از چوب بود تا این‌که زریاب به جای آن مضرابی از ناخن عقاب ساخت و آن را رواج داد پرمرغ و طاووس نیز در تهیه مضراب به کارمیرفته است. اما امروزه مضراب بربط را بیش‌تر از طلق میسازند.

بربط؛ قدمت و راز صدایش

رمز جذابیت صدا

صدای بربط طیف گرمی دارد که میتواند احساسات عمیقی را در مخاطب برانگیزد. این گرما از ترکیب چند عامل حاصل میشود. نخست، حجم بالای کاسه طنینی و طراحی بدنه که باعث میشود صدا درون محفظه تشدید بیشتری پیدا کند. دوم، استفاده از چوب‌های مرغوب با تراکم بالا که امواج صوتی را به شکل مطلوبی منتقل میکند.

موضوع دیگری که صدای این ساز را متمایز میکند، نحوه زخمه‌ زدن است. در موسیقی خاورمیانه، مضراب‌های متنوعی برای ایجاد رنگ صوتی خاص بکار میرود. همچنین تکنیک‌های نوازندگی مانند ریز، مضراب چپ و راست یا ضربات آزاد، به نوازنده امکان میدهد طنین و بیان متفاوتی را از ساز بیرون بکشد.

نقش بربط در موسیقی سنتی

بربط همواره جایگاه ویژه‌ای در ارکسترهای سنتی و موسیقی دستگاهی داشته است. با این‌ حال، نقش آن در طول زمان تغییر کرده است. در دوره‌های باستان، ساز درباری محسوب میشد و بیشتر نوازندگان حرفه‌ای به اجرای آن میپرداختند. بعدها در دوره اسلامی، بربط یا عود به‌عنوان یکی از ارکان اصلی موسیقی عربی و ایرانی مطرح شد و حتی به موسیقی اندلس در اسپانیا راه یافت.

در موسیقی سنتی ایرانی، این ساز در کنار تار، سه‌ تار، کمانچه و سنتور، فضایی غنی از نواهای اصیل به‌ وجود می‌آورد و با خصوصیات صوتی منحصربه‌فردش میتواند نقش سازی ملودیک را ایفا کند یا با ضربات مضراب، ریتم و فضا بسازد.

پیشرفت‌های مدرن

همانطور که با گذر زمان، فناوری ساخت سازها ارتقا یافته، سازندگان امروز هم در تلاش‌اند با استفاده از متریال جدید و مهندسی صوت پیشرفته، این ساز را در سطحی بالاتر از قبل ارائه کنند. به‌ عنوان مثال، برخی سازندگان از چوب‌های ترکیبی یا رگه‌دار استفاده میکنند تا صدایی نرم‌تر یا پرقدرت‌تر به‌دست آید.

همچنین، صفحات رویی با طراحی ویژه‌ای تراشیده میشود تا فرکانس‌های پایین و بالای صدا کنترل شوند. اندازه دسته، ضخامت صفحه و شکل پنجره‌های رزونانس همگی در صدا تاثیرگذار هستند. با این‌ حال، سازندگان سعی دارند به هویت سنتی این ساز لطمه‌ای وارد نشود.

بربط؛ قدمت و راز صدایش

جایگاه بربط در فرهنگ موسیقی خاورمیانه

ساز بربط یا عود در بسیاری از کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا، نقطه مشترک فرهنگی است. در مصر، این ساز در ارکسترهای عربی جایگاهی برجسته دارد و نوازندگانی همچون ریاض سنباطی یا محمد عبدالوهاب از عود برای خلق آثار تاریخی بهره برده‌اند. در عراق نیز نوازندگان شهیری همچون منیر بشیر و نصیر شمه صدای این ساز را به اوجی تازه رساندند.

در ایران، گرچه تار و سه‌ تار سازهای اصلی موسیقی دستگاهی به‌ شمار میروند، اما این ساز نیز در دهه‌های اخیر رشد چشمگیری داشته است. نوازندگان ایرانی توانسته‌اند با ادغام تکنیک‌های تار و سه‌تار در این ساز، زوایای صوتی جدیدی را کشف کنند.

بربط در ارکستر و اجرای گروهی

اگرچه بربط به‌ تنهایی سازی کامل محسوب میشود، اما در ارکستر نیز نقش ارزنده‌ای ایفا میکند. این ساز با توجه به رنگ صوتی عمیق و طنین گرم، میتواند بخشی از بیس ملودیک یا هارمونی باشد. در گروه‌نوازی‌های موسیقی سنتی، این ساز به‌ عنوان صدای پُرکننده بین محدوده‌های صوتی سازهای دیگر حضور دارد.

در اجراهای بزرگتر که ترکیبی از سازهای سنتی و غربی شکل میگیرد، این ساز توانایی ایجاد بافتی متفاوت را دارد. این ویژگی به آهنگساز کمک میکند تا رنگ صوتی خاصی به اثر خود ببخشد. برای هماهنگی بهتر با پیانو یا سازهای زهی کلاسیک، گاهی لازم میشود ساز کمی بازتوییک شود یا تغییراتی در کوک اعمال گردد.

بربط؛ قدمت و راز صدایش

چالش‌های یادگیری و سبک‌های گوناگون نوازندگی

یادگیری و نوازندگی بربط آسان نیست و نیاز به ممارست دارد. بزرگترین چالش، درک جایگاه فواصل و کنترل انگشتان روی دسته کوتاه آن است. ضمناً تکنیک مضراب‌ زدن نیز با بسیاری از سازهای زخمه‌ای تفاوت دارد. افرادی که سابقه نواختن تار یا سه‌ تار دارند، ممکن است در ابتدا با سختی کمتری مواجه شوند اما باز هم نیازمند تمرین روی نحوه مضراب‌زدن و حرکت دست راست خواهند بود.

از سوی دیگر، برای دستیابی به صدای ایده‌آل، نوازنده باید به جنس و ضخامت سیم‌ها، نوع مضراب و حتی نوع چوب بکاررفته در ساز توجه کند. ترکیب درست این عناصر است که منجر به صدایی خوش‌طنین و دلنشین میشود.

نوازندگان مبتدی اغلب با مشکلاتی نظیر گززدن سیم‌ها یا صدای خفه مواجه میشوند. گززدن زمانی رخ میدهد که سیم‌ها به‌درستی با خرک تنظیم نشده باشند یا انگشت‌گذاری روی دسته به‌شکل مناسب انجام نشود. صدای خفه نیز میتواند حاصل تنظیم نبودن صفحه رویی یا جنس نامناسب مضراب باشد.

برای برطرف‌ کردن این مشکلات، بهتر است از راهنمایی سازندگان مجرب یا استادان این ساز استفاده شود. همچنین کوک مداوم و گوش‌ دادن به صدای ساز در موقعیت‌های مختلف (مانند اتاق‌های آکوستیک یا سالن‌های باز) به نوازنده کمک میکند تا تفاوت‌ها را درک کند و ساز را بهتر تنظیم نماید.

این ساز در مناطق مختلف با سبک‌های متمایز نواخته میشود. در سنت عراقی، تکنیک مضراب دقیق و پرسرعت رایج است. در موسیقی ایرانی، مضراب‌ها به سمت ابراز ملودی‌های پرتحریر تمایل دارند. در مصر و برخی کشورهای عربی، بربط نقش هارمونی ملودیک را در ارکستر دارد و گاه ریتم‌های پرانرژی خلق میکند.

جدا از این سبک‌ها، نوازندگانی در دوران معاصر پیدا شده‌اند که رویکردی تلفیقی را دنبال میکنند. آن‌ها از تکنیک‌های کلاسیک غربی، جز یا موسیقی الکترونیک الهام میگیرند و این ساز را در قالب‌هایی نوین به کار میبرند. این جریان باعث شده بربط دوباره در میان نسل جوان محبوبیت یابد و در موسیقی‌های فیوژن حضور پررنگی داشته باشد.

بربط؛ قدمت و راز صدایش

نگاهی به نگهداری و حفاظت از ساز

برای اینکه ساز بربط صدای خود را در طول زمان حفظ کند، باید نکات مهمی رعایت شود. رطوبت و دمای نامناسب میتواند به چوب و چسب داخل کاسه آسیب بزند. ترجیحاً از جعبه‌های مخصوص و دارای عایق استفاده کنید و ساز را دور از تابش مستقیم نور خورشید قرار دهید.

همچنین، تعویض به‌ موقع سیم‌ها در کیفیت صدا تأثیر بالایی دارد. سیم‌های قدیمی ممکن است زنگ‌زده یا کشش مناسب را از دست داده باشند. در نگهداری این ساز، توجه به خرک و محل اتصال سیم‌ها نیز حیاتی است. تنظیم دقیق خرک میتواند ارتعاش سیم‌ها را به شکل بهتری به کاسه منتقل کند و صدای باکیفیت‌تری تولید کند.

برترین نوازندگان تاریخ

در طول تاریخ، نوازندگان بزرگی پا به عرصه گذاشتند که هریک سبک و امضای منحصربه‌فردی داشتند. در دنیای عربی، افرادی چون زریاب، فارابی و ابن‌سینا نه‌ تنها در نوازندگی، بلکه در مباحث تئوری موسیقی نیز تاثیرگذار بودند. در دوران معاصر، نوازندگان مشهوری نظیر منیر بشیر و نصیر شمه از عراق، عود را جهانی کردند.

در ایران هم استادانی هستند که با وجود تسلط بر سازهای دیگر، به بربط توجه ویژه‌ای نشان داده‌اند. برخی از این هنرمندان با اجرای دستگاه‌های موسیقی ایرانی روی این ساز یا آهنگ‌سازی برای ارکسترهای چندسازی، نقش بزرگی در معرفی دوباره این ساز ایفا کرده‌اند.

بربط؛ قدمت و راز صدایش

جایگاه بربط در دوران معاصر

در عصر حاضر، گرایش به موسیقی‌های ترکیبی و آوانگارد باعث شده بربط در سبکی فراتر از سنتی یا عربی صرف ظاهر شود. بسیاری از گروه‌های تلفیقی، با اضافه‌ کردن بربط به جمع سازهای الکترونیک یا کلاسیک غربی، صدایی جدید و منحصربه‌فرد خلق میکنند.

علاوه بر این، سازندگان مدرن تلاش کرده‌اند با تغییراتی در طراحی، وزن و بالانس ساز، بربط را برای نوازندگان جوان جذاب‌تر کنند. برخی مدل‌های الکترو-بربط حتی امکان وصل‌شدن به آمپلی‌فایر و افکت‌های دیجیتال را دارند. این پیشرفت‌ها نشان از تحول بربط و ماندگاری آن در جهان موسیقی دارد.

بربط و سیستم‌های صوتی مدرن

اگرچه تاریخچه بربط ریشه در دوران‌های باستان دارد، اما صدای گرم و عمقی که این ساز تولید میکند همچنان در فضای موسیقی مدرن جایگاه خود را پیدا کرده است. برای درک بهتر ظرایف صوتی بربط، انتخاب یک سیستم صوتی باکیفیت ضروری است. امروزه انواع هدفون‌ و اسپیکر پیشرفته میتوانند رزونانس ظریف کاسه طنینی و ریزه‌کاری‌های مضراب را با وضوح بالایی بازتولید کنند.

هدفون‌ استودیویی یا هدفون مانیتورینگ حرفه‌ای، محدوده فرکانسی وسیعی دارند که اجازه میدهد جزئیات صدای بربط، از فرکانس‌های زیر گرفته تا میانی و بم، به‌وضوح شنیده شود. با هدفون‌های پیشرفته، شنونده صدای دست نوازنده روی سیم‌ها و لرزش‌های ظریف بدنه ساز را بهتر تشخیص میدهد. این تجربه شنیداری عمیق‌تر، ارتباط احساسی میان نوازنده و مخاطب را افزایش میدهد.

انواع اسپیکر فول‌ رنج میتوانند محدوده کامل صوتی بربط را پوشش دهند و از فلت‌بودن پاسخ فرکانسی اطمینان حاصل کنند. در این صورت، رنگ صوتی گرم بربط بدون اعوجاج پخش میشود. داشتن ووفر (Woofer) باکیفیت سبب میشود صدای بم حاصل از کاسه طنینی ساز به‌ درستی بازتولید شود و طنین طبیعی بربط حفظ شود.

برای اجراهای زنده در سالن‌های مجهز، ترکیب انواع میکروفون‌ باکیفیت و اسپیکر مانیتور، بربط را در بهترین شکل ارائه می‌دهد. حتی در سالن‌های بزرگ، صدای این ساز می‌تواند بدون از دست‌دادن جزئیات در اختیار تماشاگر قرار گیرد. در استودیوهای ضبط، با استفاده از میکروفون‌های مناسب برای سازهای زهی و پردازش نرم‌افزاری دقیق، صدای بربط به‌طوری شفاف و عاری از نویز ضبط میشود.

بربط؛ قدمت و راز صدایش

کلام آخر

ساز بربط، سازی با قدمت چندهزارساله و صدایی رازآلود است که در فرهنگ‌های گوناگون خاورمیانه و شمال آفریقا ریشه دارد. ساختار منحصربه‌فرد، بدنه گرد و بزرگ، تعداد سیم‌های دوتایی یا سه‌تایی و تکنیک‌های زخمه‌زدن، همه و همه دست‌ به‌ دست هم میدهند تا صدای ماندگاری در گوش مخاطب ایجاد شود. این ساز از مصر باستان تا دربارهای ایران و مراکش، و از موسیقی عربی تا ارکسترهای تلفیقی مدرن، مسیری طولانی را پشت سر گذاشته است.

در دنیای امروز که سبک‌های مختلف موسیقی به هم نزدیک شده‌اند، این ساز نیز توانسته خود را با تحولات همگام کند و همچنان روح اصیل و شرقی‌اش را حفظ نماید. نوازندگان جوان با ابتکار و شهامت، بربط را در قالب‌های جدید به کار گرفته‌اند، از صحنه‌های جاز گرفته تا آلبوم‌های فیوژن و حتی موسیقی الکترونیک.

هرچند یادگیری این ساز نیازمند پشتکار و هنر انگشت‌گذاری دقیق است، اما دستاورد نهایی برای نوازنده و شنونده شگفت‌انگیز خواهد بود. صدای گرم و پراحساس این ساز، پلی است میان گذشته کهن و آینده پویا. رازی که در دل کاسه طنینی آن نهفته، با هر زخمه‌ بیشتر آشکار میشود و جان مخاطب را تسخیر میکند. بربط نه‌ تنها یک ساز، بلکه نمادی از فرهنگ، تاریخ و احساسات یک منطقه وسیع است که در طول اعصار، موسیقی را به ابزاری برای بیان عمیق‌ترین عواطف بشری تبدیل کرده است.