آنچه خواهید خواند
آشنایی با ساز قانون
ساز قانون یکی از شناخته‌شده‌ترین ابزارهای موسیقی در فرهنگ شرق میانه و به ویژه موسیقی ایرانی است. بسیاری از دوستداران هنر اصیل، ساز قانون را پلی میان سنت و نوآوری میدانند، چراکه این ساز قادر است ملودی‌های پیچیده و ظریف را با صدایی درخشان و شفافی به گوش برساند.
در دنیای موسیقی ایرانی، ساز قانون به عنوان یکی از سازهای زهی–مضرابی، جایگاهی ویژه دارد و آهنگسازان بسیاری آثار خود را با الهام از صدای غنی آن تنظیم میکنند. این ساز که یکی از قدیمی‌ترین سازهای ایرانی شناخته میشود با صدای شفاف و ربع پرده‌های ظریفش، جایگاهی ویژه در اجراهای سنتی و مدرن دارد.
تاریخچه ساز قانون
پژوهش‌های تاریخی نشان میدهد که ساز قانون در گستره تمدن‌های بین‌النهرین، آسیای میانه و خاورمیانه ریشه دارد. این ساز طی قرن‌ها سفر فرهنگی در مناطق مختلف، تحولات چشمگیری را از سر گذرانده است. در برخی آثار تاریخی، ردپای ساز قانون به تمدن‌های باستانی میرسد که در آنجا، سازهای زهی تخت شبیه قانون امروزی وجود داشته‌اند. با ورود به دوران اسلامی، ساز قانون در موسیقی عرب، ترکی و ایرانی جای خود را تثبیت کرد و آهنگسازان بزرگی با نوای روح‌نواز آن به خلق آثار ماندگار پرداختند.
برخی بر این باورند که افلاطون نخستین مخترع این ساز بوده است. عده‌ای نیز فارابی را سازنده آن میدانند و گروهی دیگر معتقدند خاستگاه این ساز در خراسان بوده و در سده سیزدهم میلادی در موصل رواج پیدا کرده است.
با این وجود، هیچ‌یک از این دیدگاه‌ها استدلال روشنی ارائه نکرده‌اند. در حقیقت، در فرهنگ سنتی شرق، اثری از سازهای خانواده سیتار باقی نمانده و خاستگاه قانون هم، همانند بسیاری دیگر از سازها، نامشخص و در هاله‌ای از ابهام است. آنچه محتمل‌تر به نظر میرسد، این است که قانون از سرزمین‌های خاور نزدیک به اروپا راه یافته و در آنجا با مکانیزه کردنش، بزرگترین ساز کلاویه‌دار سیمی را پدید آورده‌اند.
قانون را میتوان سازی دانست که از اوایل دوران اسلامی رواج داشته است. ترک‌ها مدتی این ساز را از یاد برده بودند اما در زمان سلطان محمود دوم (1808 تا 1839 میلادی)، عمر افندی آن را از شام به ترکیه برد و در نتیجه، قانون به سرعت میان مردم آن دیار فراگیر شد.
فارابی حدود هزار سال پیش، گونه‌ای 45 سیمی از این ساز را ابداع کرد و در کتاب «کتاب موسیقی کبیر» به تفصیل درباره‌اش نوشت. صفی‌الدین نیز این ساز را با نام «نزهه» معرفی کرده است. امروزه در مناطق مختلف آسیا و آفریقا، قانون یکی از سازهای سنتی و هنری اعراب به شمار میرود.
ساختار بدنه و ویژگی‌ها
سیم‌های این ساز معمولاً به شکل سه تایی روی هر صدا سوار میشوند و تعداد کلی آن‌ها به عدد 72 (بر پایه سه برابر 24) میرسد و با کوکی در فواصل دیاتونیک تنظیم میشوند. برای ایجاد تغییرهای جزئی در نوا، کلیدهای کوچکی پس از بخش گوشی‌ها قرار گرفته‌اند که تنظیم‌های دقیق‌تر را ممکن میسازند. معمولاً ساز قانون در همراهی آواز استفاده کمتری دارد، اما در اجرای گروهی ارکستر، توانایی و صدادهی‌ای نزدیک به عود از خود نشان میدهد.
برخی از بهترین سازندگان قانون، مصری‌ها بوده‌اند که در طول قرن‌های گذشته در این زمینه شهرت یافته‌اند. از نظر رده‌بندی، قانون در گروه سازهای زهی مضرابی طبقه‌بندی میشود. تعداد سیم‌های این ساز میتواند بین 63 تا 84 رشته متغیر باشد، اما نمونه رایج در ترکیه عموماً دارای 72 سیم است. جنس سیم‌ها از روده گوسفند یا نوع خاصی از نایلون است که به دور گوشی‌های عمودی پیچیده شده‌اند.
نوازندگی قانون با دو مضراب انجام میشود که به انگشت سبابه، داخل انگشتانه‌های ویژه، متصل میگردد. هر سه سیم صدای واحدی تولید میکنند، بنابراین در قانون 72 سیمی تنها 24 نت مجزا قابل دستیابی است. نمونه مصری آن با 78 سیم، 26 نت متمایز دارد.
سطح رویی قانون اغلب چوبی و ذوزنقه‌ای‌شکل است. در سمت راست نوازنده، بخشی باریک به پنج بخش چهارگوش تقسیم شده که روی آن پوست کشیده میشود. ضلع راست (حدود 40 سانتیمتر طول) به دو ضلع موازی وصل است و ضلع چپ، آن‌ها را به صورت مورب قطع میکند. در بعضی سازها، یک یا چند قطعه روی پوست و خرک نصب میگردد که بر پنج پایه زیر پوست تکیه دارد. در سمت چپ نوازنده، 26 گوشی به شکل سه‌تایی به صورت عمودی قرار گرفته و در مجموع، 156 کلید کوچک فلزی (اغلب از جنس مس یا فلزی دیگر) دیده میشود.
به این ترتیب، برای هر گروه سه‌سیمی، 16 کلید کنار گوشی‌ها تعبیه شده که با استفاده از آن‌ها میتوان هر سه سیم را اندکی پایین یا بالا برد. وظیفه تنظیم اصلی بر عهده گوشی‌هاست. وقتی نوازنده بخواهد در دستگاه یا مقام دیگری ساز بزند، با دست چپ کلیدها را تغییر میدهد و همزمان با دست راست روی سیم‌ها مضراب میزند.
اجزای اصلی ساز قانون عبارت‌اند از:
- جعبه ذوزنقه‌ای‌شکل از جنس چوب
- پرده‌گردان: کلیدهای کوچک متحرک در بخش چپ ساز پس از شیطانک که تغییر صدا را ایجاد میکنند
- شیطانک
- محل گره خوردن سیم‌ها
- سیم‌ها (هر سه سیم با هم هم‌صدا کوک میشوند)
- گوشی
- خرک
- پایه خرک
- شبکه‌های صوتی
- صفحه رو
- صفحه زیر
- ضلع کوچک
- ضلع بزرگ
- پوست
- حلقه‌های مضراب
- مضراب
- کلید کوک
روش نواختن ساز قانون
تک‌نواز قانون (سولیست) در همراهی با ارکستر، معمولاً در ردیف نخست نوازندگان مینشیند و اگر نقش همراهی با تک‌سرا را بر عهده داشته باشد، مقابل او جای میگیرد تا در نقش راهنمایی و هماهنگی برای او عمل کند. هنگام نوازندگی، قانون را روی میز یا زانو قرار میدهند.
نوازنده معمولاً روی صندلی نشسته و ساز را روی زانو قرار میدهد (در گذشته، ارتفاع ساز نسبت به بدن پایین‌تر بود). در اجرای قانون، نوازنده دست‌هایش را در فاصله یک اکتاو روی ساز میگذارد. دست چپ کمی دیرتر از دست راست زخمه میزند تا صدایی دوبل با فاصله اکتاو ایجاد شود.
طریقه نشستن
برای نواختن قانون، بهتر است آن را روی میزی با شیب مناسب به سمت نوازنده بگذارید که ارتفاع میز با وضعیت نشستن شما هماهنگ باشد. طرف بلند جعبه (حاوی سیم‌های ضخیم) باید رو به نوازنده قرار گیرد. بهتر است میز کمی از صندلی بلندتر باشد و زیر آن خالی بماند تا وضعیت بدن به شکل زیر حفظ شود:
- زاویه 90 درجه بین ساعد و بازو ایجاد شود.
- پشت صاف باشد و به جلو خم نشود.
- آرنج‌ها از پهلوها فاصله نگیرند.
- دست‌ها روی سیم‌ها تکیه نکنند.
- هر دو دست از شانه‌ها آزاد باشند و فشاری به آن‌ها وارد نشود.
اگر ضروری باشد، میتوان قانون را روی پا قرار داد، در این صورت، یک پا را روی پای دیگر می‌اندازیم و ساز را روی زانوها میگذاریم. همچنین میتوان روی زمین (چهارزانو) نشست و ساز را روی پاها قرار داد.
پیوند ساز قانون با سیستم‌های صوتی مدرن
با گسترش فناوری‌های صوتی، ساز قانون نیز مانند بسیاری از سازهای سنتی، جایگاه تازه‌ای در اجراهای مدرن پیدا کرده است. امروزه میتوان صدای قانون را از طریق انواع اسپیکر مانند اسپیکر پارتی باکس جی بی ال مدل Stage 320 یا اسپیکر هارمن کاردن مدل SoundSticks 4 به شکلی بهینه بازتولید کرد. این ویژگی باعث شده است تا نوازندگان حرفه‌ای و آماتور، فرصت بیشتری برای تمرین در فضاهای گوناگون داشته باشند و همچنین اجرای زنده با کیفیت بالا امکان‌پذیر شود.
اتصال به آمپلی‌فایرها و میکسرها
با نصب پیکاپ‌های تخصصی یا استفاده از میکروفون‌های نزدیک به خرک، صدای قانون به میکسر یا آمپلی‌فایر منتقل میشود. در این حالت، اسپیکرهای مانیتورینگ یا اسپیکرهای اجرای زنده، صدای دقیق و شفافی را به شنونده ارائه میدهند.
ضبط و پردازش دیجیتال
در اجرای آثار مدرن یا تلفیقی، صدای قانون پس از ضبط با کارت صدای حرفه‌ای وارد نرم‌افزارهای آهنگسازی میشود. در آنجا افکت‌ها و فیلترهای مختلف روی صدای ضبط‌شده اعمال میگردد. این روند به آهنگسازان اجازه میدهد صدای قانون را در سبک‌های متفاوت، از الکترونیک گرفته تا جاز، ادغام کنند.
پخش زنده در کنسرت‌ها
در کنسرت‌های بزرگ امروزی، ساز قانون اغلب به صورت تقویت‌شده اجرا میشود تا صدایش در کنار دیگر سازهای حجیم الکترونیک یا ارکسترهای بزرگ، گم نشود. این امر باعث شده تا قانون در رویدادهای موسیقی مدرن سهم بسزایی داشته باشد و شنوندگان جوان نیز بیش از پیش با صدای جذاب آن آشنا شوند.
کلام آخر
با وجود رواج سبک‌های موسیقی مدرن و سازهای دیجیتال، ساز قانون همچنان جایگاه خود را حفظ کرده است. نه تنها در فضای سنتی، بلکه در اجراهای مدرن و تلفیقی هم حضور آن پررنگ است. بسیاری از جوانان نیز با انگیزه خلاقیت و کشف صداهای جدید، به یادگیری این ساز روی می‌آورند.
با افزایش تبادل فرهنگی میان کشورهای گوناگون، شناخت و علاقه جهانی نسبت به صدای ساز قانون بیشتر شده و میتوان گفت این ساز تاریخی در مسیر آینده‌ای پربار و گسترده حرکت میکند.
پاسخگوی سوالات شما هستیم
دیدگاهی وجود ندارد!