عود یا بربط؛ تفاوت و تاریخچه این دو ساز ایرانی
سازهای ایرانی از دیرباز جایگاه ویژهای در موسیقی سنتی و فولکلور داشتهاند. در میان این سازها، عود و بربط بهدلیل صدای گرم و گیرایشان، بسیار محبوب هستند.
بسیاری تصور میکنند عود همان بربط است یا برعکس. اما واقعیت این است که هر کدام ویژگیها و پیشینه تاریخی متفاوتی دارند. در این مقاله، قصد داریم نگاهی جامع به تاریخچه و تفاوتهای این دو ساز بیندازیم و جنبههای گوناگون آنها را بررسی کنیم.
پیشینه ساز عود
ریشه تاریخی عود
قدمت عود در ایران و منطقه خاورمیانه بسیار زیاد است. شواهد تاریخی نشان میدهد که این ساز در دورههای باستانی و پس از اسلام نیز رواج داشته است. برخی از منابع، خاستگاه اصلی آن را بینالنهرین میدانند. با گذر زمان، عود از طریق تجارت و مهاجرت به کشورهای مختلفی چون مصر، شامات و مغرب عربی راه یافت و هر فرهنگ، شکل و شمایل خاص خود را به این ساز بخشید.
تأثیر عود بر موسیقی جهان
ساز عود به دلیل گستردگی صدایش و قابلیت تطبیق با سبکهای مختلف، در موسیقی کشورهای گوناگون جایگاه ارزشمندی پیدا کرد. در بسیاری از مناطق، از عود به عنوان سازی مادر یاد میکنند؛ چرا که الهامبخش ساخت سازهای دیگر بوده است. تکنیکهای نوازندگی عود در موسیقی ترکی، عربی و ایرانی سبکهای متفاوتی دارد و هرکدام تأثیر بسزایی در تکامل موسیقی آن مناطق داشتهاند.
پیشینه ساز بربط
تاریخچه کوتاه بربط
ساز بربط ریشهاش را بیشتر به ایران قدیم نسبت میدهند. نام «بربط» را برخی پژوهشگران از واژهای پهلوی مشتق میدانند که نشاندهنده قدمت این ساز است. در دوره ساسانی، بربط در دربار پادشاهان نواخته میشد و بعدها به دنیای اسلام وارد شد. کمکم این ساز در نقاط مختلف جهان اسلام تکامل یافت و شکل و صدای آن تحت تأثیر فرهنگها و سلیقههای محلی قرار گرفت.
گسترش و تغییر بربط
بربط در کنار سایر سازهای زهی، طی قرنها تغییرات فراوانی به خود دید. از نظر فرم دسته و کاسه، شباهتهایی با عود دارد، اما جنس صدا و تکنیک نوازندگی آن متفاوت است. برخی معتقدند ساز عود امروزی در واقع فرزند خلف بربط است که با تغییراتی ظریف تکامل پیدا کرده. با این حال، هنوز هم بربط در بسیاری از نقاط ایران و خاورمیانه شناختهشده و محبوب است.
ساختار و شکل عود
کاسه طنینی و دسته کوتاه
ساز عود از یک کاسه طنینی بزرگ تشکیل شده که از تراشههای چوبی در کنار هم ساخته میشود. روی کاسه، صفحهای چوبی قرار دارد که نقش اصلی در تولید صدا را بر عهده دارد. دسته عود کوتاه است و تعداد دستان (پرده) در عودهای ایرانی و عربی بهصورت قابل توجهی متفاوت است. عموماً دسته عود پردهبندی ثابت ندارد و نوازنده میتواند با انگشتگذاری آزادانه، وسعت صوتی متفاوتی را ایجاد کند.
تعداد سیمها و تکنیک مضراب
عموماً عود دارای پنج متصل سیم است که گاهی یک سیم بیس اضافی هم به آن افزوده میشود. تکنیک نوازندگی عود با مضراب مخصوص آن صورت میگیرد که میتواند پلاستیکی یا شاخ حیوان باشد. در نوازندگی عود، دقت انگشتگذاری و ظرافت در ضربه زدن به سیمها بسیار مهم است و رنگ صدایی گرم و عمیق ایجاد میکند.
ساختار و شکل بربط
اندازه و کاسه بربط
بربط شباهت زیادی به عود دارد اما کاسه آن ممکن است کمی کوچکتر باشد یا ساختاری متفاوت داشته باشد. در شکل سنتیاش، دسته بربط کمی بلندتر از عود است. اما در دورههای مختلف تاریخی، سازندگان بربط تغییراتی در طول دسته و اندازه کاسه ایجاد کردهاند تا صدا و ارگونومی بهتری برای نوازنده فراهم کند.
سیمها و کوک بربط
تعداد سیمهای بربط، همانند عود، معمولاً پنج متصل سیم است. با این حال، روش کوک کردن و نوع سیمها میتواند متفاوت باشد. در برخی مناطق، بربط را با کوکهای محلی مینوازند که باعث ایجاد تمایز قابل توجهی در رنگ صدا و حس موسیقی میشود. نوازندگان بربط برای زدن مضراب از تکنیکهای خاصی بهره میبرند که با سنت موسیقایی منطقه سازگار است.
شباهتها و تفاوتها
وجه اشتراک در تاریخ
هر دو ساز، ریشه تاریخی مشترکی دارند و خاورمیانه و ایران را میتوان خاستگاه اصلی آنها دانست. هر دو در گذر زمان، دستخوش تغییرات ظاهری و صوتی شدهاند و در میان نوازندگان سنتی و امروزی محبوبیت بالایی دارند.
تفاوت در ساختار و صدا
- دسته: بربط در برخی گونهها دسته بلندتری نسبت به عود دارد.
- کاسه: کاسه عود معمولاً بزرگتر و تخممرغیشکل است، در حالی که بربط ممکن است کاسهای کمی متفاوت و کوچکتر داشته باشد.
- کوک: کوک سیمها در هر دو ساز میتواند متنوع باشد، اما در برخی مناطق کوک بربط و عود کاملاً متمایز است.
- مضراب: تکنیکهای مضرابزنی در دو ساز شباهت کلی دارند، اما بسته به سبک نوازندگی، متفاوت میشوند.
- جنس صدا: عود صدایی نرم و گرم دارد، در حالی که بربط، بسته به نوع ساختار، ممکن است صدایی تیزتر یا شفافتر داشته باشد.
گونههای مختلف عود
عود عربی
این نوع در کشورهای عربی رایج است و عموماً دسته کوتاهتری دارد. کوک و تکنیک نوازندگی عود عربی کاملاً منطبق با دستگاههای موسیقی عربی است. عود عربی صدایی نسبتاً پرحجم و قوی دارد که در ارکسترهای بزرگ عربی کاربرد فراوان یافته است.
عود ترکی
عود ترکی در ترکیه رواج دارد و برخی ویژگیهای ساختاری آن با عود عربی تفاوت دارد. کوک عود ترکی معمولاً کمی بالاتر است و صدای آن زیرتر از عود عربی شنیده میشود. از طرفی، نوازندگان مشهور ترک، سبکهای خاص و تکنیکهای ویژهای برای مضرابنوازی ابداع کردهاند.
عود ایرانی
عود ایرانی نسبتاً از عود عربی کوچکتر است و ممکن است پردهبندی (دستان) اندکی داشته باشد. تن صدای عود ایرانی متفاوت و نرمتر است و اغلب در موسیقی سنتی ایرانی استفاده میشود. نوازندگی عود ایرانی با دستگاههای موسیقی ایرانی سازگاری کامل دارد و سازندگان ایرانی در ساخت کاسه و صفحه، ظرافت خاصی بهکار میبرند.
گونههای مختلف بربط
بربط سنتی ایرانی
در موسیقی ایرانی، بربط سنتی همچنان طرفداران خود را دارد. این ساز با اندازهای نزدیک به عود، ولی دستهای بلندتر، شناخته میشود. در گذشته، این ساز را با نامهای دیگری نیز میشناختند و حتی در برخی متون قدیمی، به بربط «زهره» هم گفته شده است. کوکها و شیوه اجرای ردیفهای موسیقی ایرانی روی بربط، رنگوبویی اصیل به آن میبخشد.
بربط معاصر
در دوران معاصر، سازندگان تلاش کردهاند تا بربط را با نیازهای امروزی نوازندگان تطبیق دهند. به همین دلیل، ممکن است در ساختار بربط تغییراتی مثل کاهش یا افزایش تعداد سیمها، تغییر در شکل کاسه یا طراحی متفاوت دسته مشاهده شود. این تغییرات، قابلیتهای صوتی بربط را افزایش داده و تنوع اجرایی آن را بیشتر کرده است.
نقش عود و بربط در موسیقی ایرانی
همراهی در ارکستر
در موسیقی ایرانی، وجود صدای عود یا بربط میتواند نقش مهمی در رنگآمیزی ارکستر داشته باشد. ترکیب این سازها با کمانچه، تار و سنتور، فضای صوتی گستردهتری ایجاد میکند و حس دلنشینی به مخاطبان القا میینماید.
سولو نوازی
بسیاری از نوازندگان ماهر عود و بربط، اجرای تکنوازی را بر عهده میگیرند. در این صورت، آنها با استفاده از تکنیکهای متنوع مضراب و انگشتگذاری، طیف وسیعی از احساسات موسیقایی را به نمایش میگذارند. سولو نوازی در کنسرتهای موسیقی ایرانی و عربی رواج دارد و میتواند مخاطبان را مجذوب زیبایی صدای این سازهای تاریخی کند.
ویژگیهای صدایی و سبک نوازندگی
طیف صوتی گسترده
هر دو ساز دارای طیف صوتی عمیق و گستردهای هستند. با استفاده از انگشتگذاری و نوع مضراب مناسب، میتوان حس لطیف یا قدرتمندی را از آنها دریافت کرد. عود و بربط در دستگاههای مختلف موسیقی ایرانی یا مقامهای عربی، قادر به تولید صداهای متفاوتی هستند که جذابیت هنری بالایی دارد.
نقش خلاقیت نوازنده
در عود و بربط، هیچ پردهبندی دائمی روی دسته وجود ندارد (مگر در برخی عودهای ایرانی که دستانگذاری موقتی دارند). این موضوع، آزادی عمل نوازنده را بالا میبرد و امکان خلاقیت بیشتری در خلق نغمهها و ریزهکاریهای موسیقایی میدهد. از همین رو، نوازندگانی که در سبکهای مختلف فعالیت دارند، میتوانند ویژگیهای منحصربهفردی به صدای ساز خود ببخشند.
نوازندگان برجسته
نوازندگان عود
- منیر بشیر: یکی از تأثیرگذارترین نوازندگان عود در قرن بیستم که تکنیک جدیدی در نوازندگی عود ایجاد کرد.
- فیروز بشیر: برادر منیر بشیر که کارهای ارزشمندی در حوزه ضبط و نشر آثار عود انجام داد.
- نصیر شمه: نوازنده نوگرای عراقی که در زمینه آموزش عود و آهنگسازی نیز فعال است.
نوازندگان بربط
- رامتین شریف: نوازندهای که به احیای بربط در موسیقی ایرانی کمک کرد و آثار ارزشمندی از خود بهجا گذاشت.
- محسن نفر: هرچند بیشتر با تار شناخته میشود، اما در زمینه ساز بربط هم تجربیات ارزندهای دارد.
- کیوان ساکت: از جمله هنرمندانی که در کنسرتهای متعدد از بربط استفاده کرده و رنگوبوی تازهای به اجراهایش بخشیده است.
روشهای یادگیری و آموزش
آموزشگاههای موسیقی
امروزه برای یادگیری عود و بربط، آموزشگاههای موسیقی متعددی وجود دارند که بهصورت تخصصی کار میکنند. برخی از اساتید این سازها، کتابها و متدهای آموزشی مدونی تدوین کردهاند. این متدها شامل آموزش نتخوانی، آشنایی با ردیفهای موسیقی سنتی و تقویت تکنیکهای مضراب و انگشتگذاری است.
روش خودآموز و آنلاین
با پیشرفت فناوری، یادگیری عود و بربط از طریق ویدئوهای آموزشی آنلاین نیز رایج شده است. پلتفرمهای مختلف، ویدئوهای باکیفیتی ارائه میدهند که نوازندگان مبتدی تا پیشرفته میتوانند از آنها بهرهمند شوند. البته توصیه میشود در کنار استفاده از این منابع دیجیتال، حتماً از راهنمایی یک استاد مجرب هم استفاده کرد تا اشکالات فنی برطرف شود.
جایگاه عود و بربط در جهان امروز
ترکیب با موسیقی مدرن
بسیاری از موزیسینهای معاصر در ایران و خاورمیانه، عود و بربط را با سبکهای مدرن ترکیب کردهاند. گروههای فیوژن یا جاز شرقی با استفاده از این سازهای سنتی، صدایی جدید و منحصر بهفرد خلق کردهاند. این ترکیب، جذابیت خاصی دارد و توانسته مخاطبان جوان را نیز به موسیقی سنتی علاقهمند کند.
حفظ هویت فرهنگی
در جهانی که موسیقی الکترونیک و سبکهای غربی رواج گستردهای دارند، عود و بربط همچنان نماد اصالت و هویت فرهنگی ایران و خاورمیانهاند. نوازندگان و سازندگان سازهای سنتی با برگزاری کنسرتها و شرکت در جشنوارههای جهانی، ضمن حفظ میراث فرهنگی، این دو ساز را به دنیای موسیقی بینالمللی معرفی میکنند.
توصیههایی برای خرید و نگهداری
- نوع چوب: در خرید عود یا بربط، به جنس چوب کاسه و صفحه اصلی دقت کنید. چوب باکیفیت، صدای گرمتر و ماندگارتری ایجاد میکند.
- راحتی در دست گرفتن: بهتر است پیش از خرید، حتماً ساز را در دست بگیرید تا از تناسب اندازه دسته و کاسه با فیزیک بدنی خود مطمئن شوید.
- بررسی کوک و سیمها: کوک ساز را امتحان کنید. اگر بهراحتی از کوک خارج میشود، ممکن است مشکل در گوشیهای کوک یا سیمها باشد.
- آموزش و مراقبت: با گذشت زمان، سیمهای ساز باید تعویض شود و کاسه با روغنهای مخصوص محافظت گردد. همچنین، نحوه حمل ساز با کیف و جعبه استاندارد برای دوام بیشتر ساز ضروری است.
کلام آخر
عود و بربط دو ساز ارزشمند در موسیقی ایران و خاورمیانه بهشمار میآیند. هرچند بسیاری آنها را یک ساز میدانند، اما تفاوتهایی در ابعاد، شکل کاسه، طول دسته و حتی رنگ صدا دارند که هر یک را منحصربهفرد میکند.
پیشینه تاریخی این سازها ریشه در فرهنگ و تمدن کهن منطقه دارد. از سوی دیگر، تغییرات و تکامل آنها در طول قرنها موجب شده است که هر دو، با نیازهای موسیقایی دورههای مختلف سازگار شوند. چه از نظر سولو نوازی و چه در همراهی با گروههای موسیقی، عود و بربط توانستهاند جایگاه ویژهای در قلب دوستداران موسیقی اصیل باز کند و پلی میان سنت و نوگرایی بسازند.
پاسخگوی سوالات شما هستیم
دیدگاهی وجود ندارد!